Postanowienie
Sądu Najwyższego
z dnia 21 października 1999 r.
I CKN 169/98
Postanowienie wstępne wydane w postępowaniu nieprocesowym na podstawie art. 318 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c., rozstrzygające o samej zasadzie żądania, wywołuje skutki orzeczenia formalnie prawomocnego (art. 365 § 1, k.p.c.), wiąże zatem sąd orzekający w sprawie.
OSNC 2000/5/86, OSP 2001/4/63, Biul.SN 2000/2/9
39162
glosa częściowo krytyczna: Kunicki I. Glosa do postanowienia SN z dnia 21 października 1999 r., I CKN 169/98.
Skład orzekający
Przewodniczący: Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sędziowie SN: Tadeusz Domińczyk, Iwona Koper (sprawozdawca)
Sentencja
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 21 października 1999 r. na rozprawie sprawy z wniosku Tadeusza W. i Krystyny W. z udziałem Grzegorza U., Jadwigi U., Gminy Miasta G. reprezentowanej przez Zarząd Miasta G. o ustanowienie drogi koniecznej, na skutek kasacji wnioskodawców, od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Toruniu z dnia 20 grudnia 1996 r.,
uchylił zaskarżone postanowienie i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Toruniu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie faktyczne
Postanowieniem wstępnym z dnia 21 maja 1994 r. Sąd Rejonowy w Grudziądzu uznał za usprawiedliwione w zasadzie żądanie ustanowienia za wynagrodzeniem drogi koniecznej na działce oznaczonej nr 60 o powierzchni 75 m2 położonej w G. przy ul. N., której właścicielem jest Gmina Miasta G., na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości położonej w G. przy ulicy N. 50, stanowiącej obecnie własność wnioskodawców Tadeusza i Krystyny W.
Sąd Wojewódzki w Toruniu postanowieniem z dnia 4 listopada 1994 r. oddalił rewizję uczestnika Grzegorza U. od tego postanowienia.
Orzekając co do istoty sprawy Sąd Rejonowy w Grudziądzu uwzględnił wniosek Tadeusza i Krystyny W. i postanowieniem z dnia 4 lipca 1996 r. ustanowił służebność drogi koniecznej na nieruchomości oznaczonej jako działka nr 60 (o położeniu i powierzchni wyżej wskazanych), stanowiącej mienie komunalne Gminy Miasta G. na rzecz każdoczesnego właściciela działki nr 50 położonej w G. przy ul. N. oraz zasądził od jej obecnych właścicieli - wnioskodawców solidarnie na rzecz Gminy wynagrodzenie w kwocie 97,80 zł rocznie.
W jego uzasadnieniu wyraził pogląd, że wydane w sprawie postanowienie wstępne jest wiążące dla obecnego składu sądu zarówno co do zasady, jak i określonej w nim szczegółowo powierzchni drogi koniecznej.
Stanowisko to zakwestionował w apelacji uczestnik - Gmina G. podnosząc, że nie stoi na przeszkodzie oddaleniu wniosku wcześniejszy fakt wydania postanowienia wstępnego, albowiem od chwili jego wydania nastąpiła zmiana okoliczności faktycznych sprawy polegająca na rozwiązaniu - przez upływ okresu na jaki została zawarta - umowy dzierżawy działki nr 60 przez uczestników małżonków Grzegorza i Jadwigę U. oraz przyłączeniu, po uprzednim jej ogrodzeniu, przedmiotowej działki przez wnioskodawców do ich nieruchomości.
Sąd Wojewódzki w Toruniu podzielił zapatrywanie skarżącej co do braku związania treścią postanowienia wstępnego zarówno sądu pierwszej instancji jak i drugiej instancji, i przy przyjęciu, że w sytuacji, kiedy granicząca z drogą publiczną nieruchomość na skutek jej zabudowania przez właściciela utraciła dogodny do niej dostęp, nie zachodzi określona w art. 145 k.c. przesłanka ustanowienia drogi koniecznej w postaci braku dostępu nieruchomości do drogi publicznej, wniosek oddalił.
Kasacja wnioskodawców została oparta na obu ustawowych podstawach. Skarżący zarzucali naruszenie przepisów art. 365 § 1 i 523 k.p.c. oraz art. 145 k.c. i wnieśli o zmianę postanowienia Sądu Wojewódzkiego przez oddalenie apelacji uczestnika i zasądzenie na rzecz wnioskodawców kosztów postępowania za obie instancje odwoławcze.
Uzasadnienie prawne
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na tle zarzutów kasacji w pierwszej kolejności rozważenia wymaga kwestia czy - jak wywodzi to kasator z przepisów art. 365 § 1 k.p.c. iart. 523 k.p.c. - Sąd Rejonowy, orzekając co do istoty sprawy, związany był swoim postanowieniem wstępnym, czy też uprawniony jest pogląd Sądu Wojewódzkiego, że zmiana okoliczności sprawy po wydaniu postanowienia wstępnego pozwalała odstąpić od przesądzonej w nim zasady w postanowieniu kończącym postępowanie. To z kolei rodzi pytanie ogólniejszej natury o dopuszczalność w postępowaniu nieprocesowym postanowień wstępnych w przypadkach innych niż wyraźnie przewidziane w tytule II, księgi II k.p.c.
Szczególny charakter postanowień wstępnych, o jakich mowa w art. 567, 618 i 685 k.p.c. różni je od wyroków wstępnych w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c. Rozstrzygają one bowiem samodzielnie zagadnienia sporne, mające dla sprawy głównej znaczenie prejudycjalne, bez odsyłania stron na drogę procesu. W literaturze przedmiotu a także w judykaturze zarysowała się natomiast rozbieżność stanowisk co do tego, czy sąd może wydać w postępowaniu nieprocesowym postanowienie wstępne również w innych wypadkach, na podstawie odpowiednio stosowanego - po myśli art. 13 § 2 k.p.c. - art. 318 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie przychyla się do stanowiska, że nie jest wyłączone wydanie postanowienia wstępnego w postępowaniu nieprocesowym także w innych niż wymienione uprzednio sprawach bądź w tych samych sprawach, lecz w innej sytuacji, gdy zachodziłaby możliwość i celowość orzeczenia wstępnego "co do samej zasady" (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 9 maja 1967 r., III CZP 37/67, OSNC 1967, nr 11, poz. 198). Niewątpliwie jednak będzie to dopuszczalne w warunkach, jakie odpowiadają wyrokowi wstępnemu, to jest, o ile przedmiotem postępowania jest zasądzenie świadczenia lub ustalenie, a dochodzone świadczenie jest sporne tak co do zasady, jak i co do wysokości.
Dostrzegając problemy, jakie z poczynionych rozważań wynikają dla oceny dopuszczalności postanowienia wstępnego w niniejszej sprawie trzeba wszakże mieć na względzie przy rozpoznawaniu kasacji stan prawny, jaki ukształtował się skutkiem jego wydania i uprawomocnienia się po oddaleniu skierowanej przeciwko niemu rewizji uczestnika.
Pozostaje więc do rozstrzygnięcia kwestia związania sądu orzekającego w sprawie, treścią wydanego postanowienia wstępnego.
Stosownie do art. 365 § 1 k.p.c. prawomocne orzeczenie wiąże strony i sąd, który je wydał jak również inne sądy oraz organy państwowe, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Do tego pozytywnego skutku prawomocności każdego orzeczenia sądowego dołącza się przy orzeczeniach zawierających rozstrzygnięcie co do istoty sprawy dalszy, negatywny skutek, polegający na tym, że prawomocne orzeczenie zawierające merytoryczne rozstrzygnięcie co do istoty sprawy korzysta z powagi rzeczy osądzonej, co wyklucza ponowne postępowanie sądowe w tej samej sprawie między tymi samymi stronami (art. 366 k.p.c.). Na oznaczenie tego skutku orzeczenia prawomocnego (formalnie) nauka prawna używa określenia "prawomocność materialna".
W postępowaniu nieprocesowym prawomocne orzeczenie co do istoty sprawy korzysta w zasadzie z powagi rzeczy osądzonej. Od zasady tej kodeks postępowania cywilnego wprowadza wyjątki. Prawomocne postanowienie orzekające co do istoty spraw może być zmienione lub uchylone jeśli przepis szczególny tak stanowi. Gdy zaś idzie o prawomocne postanowienia oddalające wniosek sąd może je zmienić w razie zmiany okoliczności sprawy (art. 523 k.p.c.). (...)
Z tej racji wydane w przedmiotowej sprawie prawomocne postanowienie wstępne przesądzające zasadę, na jakiej oparte zostało żądanie wniosku, wiązało nią oba sądy przy orzekaniu co do istoty sprawy. Niedopuszczalne było więc - jako sprzeczne z art. 365 § 1 k.p.c. - przy przesądzeniu postanowieniem wstępnym, że żądanie wnioskodawców ustanowienia drogi koniecznej na przedmiotowej działce jest usprawiedliwione co do zasady, oddalenie przez Sąd Wojewódzki wniosku postanowieniem kończącym postępowanie.
Uznanie żądania wniosku za usprawiedliwione co do zasady nie stoi równocześnie na przeszkodzie powoływaniu się przez uczestników postępowania na zaistniałe później okoliczności mające wpływ na wynik sprawy, lecz wykraczające poza samą zasadę, np. w sprawie niniejszej dotyczące określenia przebiegu drogi koniecznej.
W tym stanie rzeczy bezprzedmiotowe staje się ustosunkowywanie się do przedwczesnego zarzutu naruszenia przez Sąd Wojewódzki przepisu art. 145 k.c.
Mając na względzie powyższe Sąd Najwyższy uchylił, na podstawie o art. 39313 k.p.c., zaskarżone postanowienie i sprawę w celu jej ponownego rozpoznania - przy uwzględnieniu dokonanej niniejszym postanowieniem wykładni prawa - przekazał sądowi drugiej instancji, który rozstrzygnie także o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. i 39319 k.p.c.).
postanowienie SN z 28 maja 1971, III CRN 109/71, OSPIKA 1972/10, poz. 177
DROGA KONIECZNA PRZEZ DZIAŁKĘ KTÓRA NIE BYŁA OBJĘTA ŻĄDANIEM WNIOSKU
Postanowienie
Sądu Najwyższego
z dnia 28 maja 1971 r.
III CRN 109/71
Sąd może wytyczyć drogę konieczną przez nieruchomość właściciela, przeciwko któremu żądanie wniosku nie było skierowane, jednakże tylko po wezwaniu go do wzięcia udziału w postępowaniu.
Przepis art. 146 k.c. jest aktualny, tylko wówczas, gdy nie można ustanowić służebności gruntowej drogi koniecznej, a więc w wypadku, gdy właściciel nieruchomości nie chce lub nie może wystąpić o ustanowienie drogi w trybie art. 145 k.c.
Skład orzekający
Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski. Sędziowie: J. Ignatowicz, F. Wesely (sprawozdawca).
Sentencja
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym sprawy z wniosku Józefa S., Teresy Ch. i Leona Ch. o ustanowienie drogi koniecznej, na skutek rewizji nadzwyczajnej Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego NC 24/71 od postanowienia Sądu Wojewódzkiego dla Województwa Warszawskiego z dnia 6 listopada 1970 r.,
uchylił zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu Powiatowego w Siedlcach z dnia 18 czerwca 1970 r. i przekazał sprawę temu ostatniemu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie faktyczne
Postanowieniem z dnia 18 czerwca 1970 r. Sąd Powiatowy w Siedlcach ustanowił dla nieruchomości stanowiącej własność Józefa S. służebność drogi koniecznej przez grunty spadkobierców Wacława S., z tym zastrzeżeniem, że wymieniona droga stanowi jednocześnie służebność osobistą na rzecz Leona i Teresy małżonków Ch.
Na podstawie zebranego w sprawie materiału dowodowego Sąd Powiatowy ustalił następujący stan faktyczny:
Józef S. jest właścicielem działki gruntu o obszarze 577 m2 położonej w S. a oznaczonej Nr 3 na planie sytuacyjnym sporządzonym przez inż. Jerzego B.
Nieruchomość ta nie ma dostępu do drogi publicznej, albowiem leży ona pomiędzy działkami oznaczonymi na tymże planie Nr 1/1 i 4, z których pierwsza dotyka ulicy P., druga zaś graniczy z ulicą Ż.
Józef S. korzystał dotychczas z przejazdu do ulicy P., ale właściciel działki Nr 1/1 zamknął drogę ustanowioną dobrowolnie.
Opierając się na opinii biegłego P., Sąd Powiatowy ustanowił drogę konieczną przez działkę Nr 4 w kierunku ulicy Ż., przyjmując za podstawę swego rozstrzygnięcia z jednej strony okoliczność, że droga ta jest najbardziej dla wnioskodawcy korzystna, gdyż skraca mu dojazd do jego gruntów rolnych, a z drugiej to, że działka Nr 1/1 należy do osób trzecich nie biorących udziału w postępowaniu.
Wniesioną przez współwłaścicieli obciążonej służebnością gruntową nieruchomości Nr 4 rewizję, w której podniesiono, że z punktu widzenia interesu społeczno-gospodarczego bardziej celowe byłoby ustanowienie drogi koniecznej przez działkę Nr 1/1, Sąd Wojewódzki oddalił z powołaniem się na opinię biegłego, który wysuniętą przez siebie możliwość uznał za najbardziej korzystną. Nie dopatrzył się też Sąd Wojewódzki naruszenia art. 626 k.p.c. z powodu niewezwania do udziału w sprawie właścicieli działki Nr 1/1, reprezentując pogląd, że wskazanie ich we wniosku, jak to miało miejsce, czyni zadość wymaganiom określonym w tym przepisie.
Uzasadnienie prawne
Rozpoznając sprawę na skutek rewizji nadzwyczajnej wniesionej przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zasadnie rewizja nadzwyczajna wskazała, że Sąd Powiatowy, a następnie Sąd Wojewódzki rażąco naruszyły przepisy prawa, w szczególności art. 145 k.c. oraz art. 3 § 2 i 626 k.p.c. Mianowicie wbrew obowiązkowi wynikającemu z art. 145 § 3 k.c. Sąd Powiatowy nie rozważył w wystarczającym stopniu, czy ustanowiona przez niego droga w dostatecznej mierze uwzględnia interes społeczno-gospodarczy.
Jak to wynika z wyżej powołanego planu sytuacyjnego - przy przyjętym przez biegłego P. założeniu, że dla nieruchomości władnącej wystarczy droga o szerokości 2,5 m - powierzchnia drogi przez działkę Nr 1/1 wynosiłaby 86 m 2, gdy tymczasem ustanowiona przez Sąd droga ma 191 m 2, a więc o 105 m2 więcej, co ze względu na małe obszary wchodzących w grę parceli ma istotne znaczenie. Już więc choćby ta okoliczność nasuwała konieczność rozważenia celowości ustanowienia drogi w kierunku ulicy P. Byłoby to tym bardziej niezbędne, że nawet biegły P. takie rozwiązanie wyłączał tylko ze względu na zamknięcie połączenia ulicy J. i ulicy P. znajdującymi się tam kamieniami. Z rażącym naruszeniem art. 3 § 2 k.p.c. Sąd Powiatowy nie wyjaśnił możliwości usunięcia tej przeszkody.
Nie bez znaczenia jest również okoliczność, że już w toczącej się między właścicielami omawianych parceli sprawie Ns 170/64 biegli przyjęli - jako najbardziej korzystne - ustanowienie drogi przez działkę Nr 1/1 oraz, że Wydział Architektury i Budownictwa w S. przychylił się do tej koncepcji.
Zaskarżone orzeczenia naruszają także w sposób rażący art. 626 k.p.c. Z uzasadnienia postanowienia Sądu Powiatowego wydaje się wynikać zapatrywanie, że niemożliwość ustanowienia drogi koniecznej przez parcelę leżącą przy ulicy P. zachodzi dlatego, iż w stosunku do jej właścicieli nie zostało skierowane żądanie wniosku. Sąd Wojewódzki zaś reprezentuje pogląd, że dalsze osoby, przez których nieruchomości mogłaby prowadzić droga, powinny być wskazane przez wnioskodawcę, ale sąd nie ma obowiązku wezwać tych osób do udziału w sprawie.
Oba te stanowiska nie są trafne.
Wynikający z art. 626 k.p.c. obowiązek wskazania we wniosku właścicieli wszystkich nieruchomości, przez które mogłaby prowadzić droga, został włożony na wnioskodawcę po to, by sprecyzować krąg osób zainteresowanych, które powinna być wezwane do udziału w sprawie (art. 510 k.p.c.). Osoby te należy wezwać do udziału w sprawie dlatego, że niezależnie od treści i zakresu wniosku przez grunty każdego z nich może być przeprowadzona droga konieczna. Wniosek bowiem o ustanowienie drogi koniecznej ma tylko znaczenie impulsu w tym rozumieniu, że bez niego sprawa nie mogłaby być wszczęta. Jego zakres nie wiąże jednak sądu i dlatego może on wytoczyć drogę przez nieruchomość właściciela, przeciwko któremu żądanie wniosku nie było skierowane.
Nie było zatem w sprawie przeszkód w ustanowieniu drogi koniecznej przez nieruchomość Nr 1/1, z tym oczywiście zastrzeżeniem, że jej właściciele powinni być wezwani do udziału w sprawie.
Ponadto stwierdzić należy, że okoliczność, iż przez wskazaną wyżej drogę wnioskodawcy będą mieli dalej do swych gruntów ornych niż przez działkę uczestników, nie jest argumentem za ustanowieniem drogi koniecznej w sposób bardziej obciążający sąsiednie grunty. Chodzi przecież o ustanowienie połączenia z drogą publiczną, a nie innymi gruntami, które mają dostęp do drogi publicznej.
Wreszcie należy zwrócić uwagę na to, że przez ustanowienie na rzecz Leona i Teresy małżonków Ch. służebności osobistej drogi koniecznej naruszony został przepis art. 146 k.c.
Wedle treści art. 146 k.c. przepisy dotyczące ustanowienia drogi koniecznej stosuje się odpowiednio do samoistnego posiadacza nieruchomości, przy czym posiadacz taki może żądać tylko ustanowienia służebności osobistej. Pomijając już to, że wymienieni nie wykazali. aby byli samoistnymi - w rozumieniu art. 336 k.c. - posiadaczami działki, dla której zachodzi potrzeba ustanowienia drogi koniecznej, należy zaznaczyć, że przepis art. 146 k.c. jest aktualny tylko wówczas, gdy nie można ustanowić służebności gruntowej drogi koniecznej, a więc gdy właściciel nieruchomości nie chce lub nie może wystąpić o ustanowienie drogi w trybie art. 145 k.c.
Z tych wszystkich względów orzeczono z mocy art. 422 § 2 k.p.c. jak w sentencji.
